بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی از مهم‌ترین آثار تاریخی شهر اردبیل و از بناهای کم‌نظیر تاریخی ایران است که از لحاظ معماری و کاشی‌کاری از شاهکارهای سده هشتم هجری قمری و سال‌های پس از آن بوده و پس از وفات شیخ به سال 735 هجری قمری، به وسیله فرزند وی پایه‌گذاری شد و شاه عباس بناهای مهمی به این مجموعه افزود و اصلاحاتی در آن انجام داد.

مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی، یکی از ارزنده ترین آثار جهانی ایران است که در شهر اردبیل جای گرفته است. 

این مجموعه از یک قرن پیش از دورۀ صفوی تا اوایل دورۀ قاجار یکی از زیارتگاه های مهم ایران به شمار می آمده و زائران بسیاری از اقصا نقاط ایران، آسیای صغیر و قفقاز راهی این مکان می شدند.

در دورۀ جنگ های ایران و روس در دورۀ فتحعلی شاه قاجار این بنا آسیب می بیند و بسیاری از آثار و یادبودهای آن به تاراج روس ها می رود.

علاوه بر ارزش های تاریخی این بنا به دلیل تدفین شیخ صفی الدین و فرزندانش، معماری و تزئینات ویژه آن موجب شده که این مجموعه به عنوان یکی از گنجینه های تزئینات هنری ایرانی به شمار بیاید.

مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی از بخش هایی تشکیل شده است: بقعهٔ شیخ صفی الدین اردبیلی و گنبد الله الله، آرامگاه شاه اسماعیل، حرم خانه، مسجد جنت‌سرا، قندیل‌خانه، چینی خانه، پناهگاه، چل خانه، قربانگاه، شهیدگاه که محل دفن شهدای جنگ چالدران است و کتابخانۀ تخصصی.

بخش های ازین مجموعه که مرتبط یا امور رفاهی و خدماتی سالکان و زائران بوده تخریب شده است که خوشبختانه طی کاووش های اخیر بقایای بخش هایی از آن ها یافت شده است.

درگاه ورودی این مجموعه دروازۀ بزرگ و زیبایی وجود داشته که از او با نام عالی قاپو یاد می شود. عالی قاپو در دهه بیست خورشیدی تخریب می شود.

شیخ صفی الدین اردبیلی و خانقاه او

شیخ صفی الدین اردبیلی عارف بزرگ قرن هفتم و هشتم خورشیدی و از نوادگان فیروز شاه زرین کلاه از سادات کرد بوده است. پدران عارف او پس از مهاجرت به اردبیل رفته رفته مورد توجه مردم منطقۀ گیلان و آذربایجان و قفقاز قرار می گیرند و در این خطه سرشناس می شوند.

شیخ صفی الدین که خود از مریدان شیخ زاهد گیلانی بود پس از او جانشین شیخ زاهد می شود و بر اعتبار و شهرتش می افزاید و پایه گذار خانقاهی می شود که پس از مرگش، طبق وصیتش،‌ پیکرش را در درون اتاقی در کنار حوض‌خانه و خلوت‌خانه به خاک سپردند.

مجموعه آرامگاه خانوادگی صفوی

پس از مرگ شیخ صفی الدین پسرش صدرالدین موسی توسعه خانقاه و آرامگاه پدر را دنبال می کند و این امر تا دورۀ شاه عباس بزرگ ادامه می یابد.

نخست صدرالدین موسی بقعه ای بر سر گور شیخ صفی می سازد که آرام آرام فرزندان شیخ صفی نیز در کنار او خاک می شودند.

(قبر اول از پشت: شیخ صفی‌الدین، قبر دوم:شیخ صدرالدین موسی پسر شیخ صفی‌الدین – قبر سوم:شیخ ابراهیم پسر خواجه علی سیاهپوش پسر شیخ صدرالدین موسی)

همچنین آرامگاه شاه اسماعیل اول، مقبرهٔ همسر شاه اسماعیل(مادر شاه طهماسب) و تعدادی از شاهزادگان صفوی نیز در داخل این بقعه قرار می گیرد.

ساخت بناهای خانقاه حدود دویست سال طول کشید. خانقاه و آرامگاه شیخ صفی‌الدین، شهرکی بود با بازار، حمام ، آشپزخانه، انبار، خانه های کوچک برای اقامت سالکان و زائران. این مکان بزرگترین و کامل‌ترین خانقاه صوفیان در زمان خود بود.

سازندگان مجموعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، از ماهرترین معماران زمان خود بودند، به طوری‌که از کمترین فضا‌ها بیشتر استفاده را می‌کرده‌اند. به گونه‌ای که برای ساخت کتابخانه، مسجد، مدرسه، آب انبار، بیمارستان، چند آشپزخانه و نانوایی از کمترین فضاها به نحو احسنت استفاده بردند.

مسیر منتهی به خانقاه دارای هفت قسمت به نشانه هفت مرحله تصوف است؛ که با هشت در مجزا شده‌اند.

مجموعه شیخ‌ صفی‌الدین اردبیلی، همچنین دارای نماها، دیوارها و محراب‌های کاشی‌کاری شدهٔ تماشایی و مجموعه‌ای بی‌نظیر از اشیای قدیمی ست. 

تزئینات مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی

از موارد استثنایی مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی، می‌توان به آثار کاشی‌کاری، معرق، گچ‌بری، کتیبه‌های زیبا، منبت‌کاری‌ها‌، نقره‌کاری و طلاکاری‌ها ، تنگ‌بری ، مقرنس‌کاری و … اشاره کرد. البته کاشی‌کاری‌، معماری و تزئینات این مجموعه متأثر از هنر ایلخانیان و تیموریان بود‌ه است.

از ارزشمندترین اشیاء این بقعه، فرش اردبیل است که هم‌اکنون در موزهٔ ویکتوریا و آلبرت لندن نگه‌داری می‌شود.

مسجد جنت سرا مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی

این مسجد که به صورت هشت ضلعی و بدون محراب طراحی گردیده، در سمت چپ ورودی واقع شده‌است. طبق روایات این مسجد برای انجام سماع و مراسم صوفیانه در نظر گرفته‌ شده بود که در گذشتهٔ دور دارای سقفی گنبدی شکل بوده که پس از خراب شدن در عهد صفویه باسازی گردیده و سقفی چوبی بر روی آن قرار گرفته است.

قندیل خانه

این قسمت از بنا بر روی سرسرای ورودی در ۲ طبقه ساخته شده‌است و قسمت اصلی این بنای تاریخی به شمار می‌رود. زیباترین قسمت‌ این بخش، ۵ پنجرهٔ چوبی در طبقهٔ بالایی و ۵ پنجره در زیر آن است که با فولاد مشبک مسدود گردیده که زیبایی آن را دو چندان می‌کند.

نام قندیل‌خانه به دلیل قندیل‌های نورانی این قسمت بوده که روشنایی را تامین می‌کرده‌است. روایت شده‌است که به این قسمت نمازخانه و دارالحفاظ نیز می‌گفتند که محل قرائت و تفسیر قرآن بوده‌است.

چینی خانه

چینی خانه که با دو ورودی به دارالحفاظ می‌رسد، در شرق قندیل‌خانه و رواق اصلی قرار گرفته‌است.

چینی خانه در دورهٔ صفویه محل نگهداری ظروف سفارشی شاه عباس اول از کشور چین و ظروف سیمینه و زرینه بوده‌است. این قسمت از بنا ۴ شاه‌نشین داشته که طاق‌های آن از مقرنس‌های گچی فوق العاده‌ای با نقاشی‌ها و طلاکاری‌های ویژه‌ای بر روی آن تشکیل شده‌است.

پناهگاه

مقبرهٔ شیخ صفی علاوه بر اینکه مکان مقدسی به شمار می‌رفته است، به منظور پناهگاه و محلی مناسب برای بست نشینی افراد خطاکار در آن زمان به حساب می‌آمده است. به گونه‌ای که حتی اگر این افراد از جانب شاه نیز محکوم بودند، در این محل جانشان در امان بود.

کتاب‌خانه مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی

بعد از عهدنامهٔ ترکمانچای ایران پذیرفت تا تمام نسخ خطی موجود در کتاب‌خانهٔ شیخ صفی را به عنوان قسمتی از غرامت‌های روسیه، به آن کشور تقدیم کند.

شایان ذکر است که این مجموعه دارای بخش‌های دیگری نظیر چله‌خانه، چراغ‌خانه، آشپزخانه، خونچه‌خانه، نقاره‌خانه، سقاخانه، حوض‌خانه، خلوت‌خانه و … نیز بوده‌است.